1999 чылдың ноябрьда болган ЮНЕСКО-нуң чиңгине конференциязынга чарлаттынган – Бүгү делегейниң төрээн дылдар хүнүн 2000 чылдың февральдан эгелеп, дылдарга болгаш оларның культурлуг янзыларынга база кижилерниң хөй дылдыг болурунга деткимче кылдыр демдеглеп эрттирип эгелээн. Дыл бистиң материалдыг болгаш сагыш-сеткиливистиң өнчүзүн сайзырадып, кадагалап артырарынга кончуг чугула чепсек болуп турар.
Төрээн тыва дылының дугайында баштайгы шүлүктү кым бижээнил? Төрээн дылын алгап-мактаан "Төрээн дылымга" деп шүлүктү эң баштай 1946 чылда чогаалчы Сергей Бакизович Пюрбю Москва хоорайга ажылдап тургаш бижээн. 1945-1946 чылдарда Москва хоорайга РСФСР – ниң Чырыдыышкын яамызынга тыва школаларның өөредилге номнарын белеткеп турган. Бо ажылдың кол харыысаалгалыг редактору Сергей Бакизович Пюрбю турган. Төрээн тыва дылының үнезин көргүскен шүлүүн бижээн черин Москва хоорай деп, айыткан ужуру ол.
Ораннарда улуг, биче
Дыңнаваанның кандыг дылдар чогул?
Ол дылдарның аразында
Тыва дылга ынаам кончуг.
Авам күжүр кавайымга
Аадып ора, ырлап чораан.
Өпей ырын мен оон дыңнап,
Өскен болгаш, ынак боор мен.
Хамык сөстүң эн-не чымчаа -
"Ынак мен" деп сөстү мен ол дылга
Карам, сеңээ сөглээн болгаш,
Ындыг кончуг ынак боор мен.
Арат чонга ыраажы бооп,
Ынак чуртту мен ол дылга баштай
Аян тудуп, алгап - йөрээп
Ырлаан болгаш ынак боор мен.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай бо шүлүктүң дугайында мынча дээн: "Төрээн дыл, ооң сөс домаа хамык-ла чүүлдерниң эге дөзү. Шүлүкчү мында тыва дылга ынакшылын илередип турар кылдыр билдинип турар-даа болза, бис ол сеткиишкинни тыва чонга ынакшылдың илередиишкини - дир деп билип алыр бис. Кандыг- даа аймак-сөөк кижиниң национал чоргааралы - ооң чонунуң дылы болур. Бодунуң төрээн дылын тооп корбес, ону билбес, анаа бодунуң сеткилин илередип шыдавас кижи ук дылдың мөңге эдилекчизи чонга, ол чоннуң ээлей чурттаан чер девискээринге ынак мен деп адаттынар эргелиг бе ынчаш?". Хүндүлүг чогаалчывыстың мерген угаадыынга даянып, Тыва дылывыстың байырлал хүнүн Тыва Республиканың Тываның Баштынының Чарлыы-биле 2016 чылда тургускан. Ынчангаш тыва чоннуң төрээн дылынга, төрээн чер чурттунга хүндүткели салгалдан салгал дамчыыр дээрзинге бүзүрел бар. Кижиниң төрээн дылы эң-не эргим, чону дег үнелиг, иезиниң сүдү дег сүүзүннүг! Дыл чок болза, нация чок, нация чок болза, чер-чурт чок!
Төрээн дылыңарга ынак болуңар!
ФЕВРАЛЬ 21 - БҮГҮ ДЕЛЕГЕЙНИӉ ТӨРЭЭН ДЫЛДАР ХҮНҮ.
21 Фев.
